Bijbelvertaling in kerkdienst – vervolg (2)

 NBV21 

Eindelijk was het dan zover: in oktober kwam de NBV21 uit. Een complete revisie van de Nieuwe Bijbelvertaling uit 2004, meer dan twaalfduizend wijzigingen zijn doorgevoerd.  

Gesprek over ‘Huisbijbel’ 

Met de verschijning van de NBV21 zal de kerkenraad het gesprek over onze ‘Huisbijbel’ voortzetten. De ‘Huisbijbel’ is de standaardbijbel die we in onze erediensten gebruiken. Tot nu toe is dat de NBG’51, al gebruiken we vanwege het verouderde taalgebruik in bijzondere diensten in toenemende mate de NBV uit 2004, en sinds enkele weken dus de NBV21.  

Wat was ook alweer de stand van zaken van het gesprek over onze ‘Huisbijbel’? In december 2019 schreef ik in Kerkklanken dat de kerkenraad gesproken had over (1) de wens om een nieuwere ‘Huisbijbel’ in te voeren en (2) de afweging of dit de NBV of de HSV (Herziene Statenvertaling) zou zijn. Mede door reacties van gemeenteleden besloot de kerkenraad voor een definitief besluit de revisie van de NBV af te wachten, waar het Nederlands Bijbelgenootschap juist mee begonnen was. In de Kerkklanken van mei 2019 is dit verwoord. (Voor wie deze oude artikelen terug wil lezen: zie de website.) Nu de NBV21 is uitgekomen, vraagt dit gesprek om een vervolg. 

Wijzigingen NBV21 t.o.v. 2004 

Wat brengt de gereviseerde NBV21? Twaalfduizend wijzigingen klinkt groots, maar wat houden zij zoal in? In grote lijn zijn er drie veranderingen ten opzichte van de NBV uit 2004:  

(1) In de eerste plaats zijn de eerbiedshoofdletters teruggekomen bij persoonlijke voornaamwoorden die naar God, Jezus of de Heilige Geest verwijzen. Dit valt meteen op bij het lezen. Velen vonden de afwezigheid hiervan in de NBV 2004 een gemis. Dat voelde oneerbiedig. Mooi en passend dat dit veranderd is.  

(2) Als tweede is de NBV21 dichter naar de grondtekst teruggegaan. Critici vonden de NBV 2004 soms onnodig van de grondtekst afwijken. Die kritiek heeft het Nederlands Bijbelgenootschap zich terecht aangetrokken, wat heeft geleid tot een meer betrouwbare NBV21. 

(3) Als derde is bij de NBV21 méér dan bij de NBV 2004 gekozen om Griekse of Hebreeuwse grondwoorden in verschillende teksten zoveel mogelijk met hetzelfde Nederlandse woord te vertalen. Dit heet ‘concordant’ vertalen. Het helpt de lezer om verschillende bijbelgedeelten goed te kunnen vergelijken.  

Samenvattend heeft de revisie geleid tot een vertaling die een eerbiediger uitstraling heeft, die dichter bij de grondtaal blijft en die meer geschikt is voor bijbelstudie. En bij dit alles is het een zeer toegankelijke vertaling in het Nederlands gebleven. Dat is een compliment waard voor de vertalers.  

Van de Herziene Statenvertaling kan bovenstaande ook gezegd worden. Zij gebruikt zelfs nog meer eerbiedshoofdletters, blijft nog dichter bij de grondtekst en vertaalt nog concordanter dan de NBV21. Het Nederlands is daardoor echter iets minder gemakkelijk, hoewel voor de geïnteresseerde lezer nog steeds goed toegankelijk. Helaas kiest de HSV door haar trouw aan de principes van de Statenvertaling (1638) soms ervoor om nieuwere inzichten van de Bijbelwetenschap niet in de vertaling te verwerken.  

Brontaal en doeltaal 

Bij het vertalen van de Bijbel heeft men altijd te maken met twee componenten: de brontaal (Hebreeuws/Grieks) en de doeltaal (Nederlands). Je zou kunnen zeggen dat de NBV21 het zwaarste accent op de doeltaal legt (doeltaalgericht, zo begrijpelijk mogelijk Nederlands) en vervolgens natuurlijk ook probeert de brontaal zoveel mogelijk recht te doen. De HSV legt juist het zwaarste accent op de brontaal (wat staat er in het Hebreeuws/Grieks? Welke woorden worden gebruikt?) en probeert er vervolgens zo begrijpelijk mogelijk Nederlands van te maken. Beide vertalingen zijn kwalitatief uitstekend en vullen elkaar aan door de verschillende vertaalprincipes die zij hanteren. 

Enkele voorbeelden 

Onderstaande drie voorbeelden laten enkele concrete verschillen zien tussen de HSV, de NBV uit 2004 en de NBV21. 

Genesis 12:3 

HSV: en in u zullen alle geslachten van de aardbodem gezegend worden. 

NBV: Alle volken op aarde zullen wensen gezegend te worden als jij. 

NBV21: In jou zullen alle volken op aarde gezegend worden. 

Over de juiste vertaling en uitleg van deze zegening van Abraham wordt door geleerden nog steeds gediscussieerd. De keuze van de NBV in 2004 riep veel vragen op. De volken zouden positief jaloers worden op Abraham en ook zegen van God gaan verlangen, was de strekking. In een voetnoot werd de traditionele vertaling nog als mogelijkheid genoemd: door Abraham heen zouden alle volken op de aarde gezegend worden. Dit heeft de kerk vanouds gelezen als profetie over het heil in Christus, die immers uit Abraham en Israël is voortgekomen. Na alle kritiek gewogen te hebben, heeft de NBV21 deze traditionele vertaling weer in de hoofdtekst opgenomen en de andere als mogelijkheid in een voetnoot vermeld. Het algemene gevoelen van de Bijbelgeleerden is namelijk dat deze traditionele vertaling toch meer recht doet aan de oorspronkelijke bedoeling van de tekst. De HSV heeft deze betekenis in lijn met de Statenvertaling nooit ter discussie gesteld.  

Genesis 15:6 

HSV: En hij geloofde in de HEERE, en Die rekende hem dat tot gerechtigheid. 

NBV: Abram vertrouwde op de HEER en deze rekende hem dit toe als een rechtvaardige daad. 

NBV21: Abram vertrouwde op de HEER en deze rekende hem dit toe als rechtvaardigheid. 

Deze tekst uit Genesis citeert Paulus in zijn betoog over de rechtvaardiging door het geloof (Rom. 4). De gerechtigheid van Christus wordt ons toegerekend, niet op grond van onze daden, maar op grond van Gods genade, door het geloof, aldus Paulus. De NBV uit 2004 vertaalde echter dat God Abrahams vertrouwen rekende als een rechtvaardige dáád. Dus toch weer een dáád van onze kant? Deze vertaling creëerde niet alleen een vreemde spanning met Paulus’ latere betoog, dat het kloppend hart is van ons christelijk geloof, maar was vooral een misser ten opzichte van de Hebreeuwse grondtekst. Daar staat eenvoudig: ‘tsdaka’, dat vertaald wordt als gerechtigheid of rechtvaardigheid. De HSV heeft dat goed gezien en de NBV21 is daar terecht weer naar teruggekeerd.  

Johannes 1:18 

HSV: Niemand heeft ooit God gezien; de eniggeboren Zoon, Die in de schoot van de Vader is, Die heeft Hem ons verklaard. 

NBV: Niemand heeft ooit God gezien, maar de enige Zoon, die zelf God is, die aan het hart van de Vader rust, heeft hem doen kennen. 

NBV21: Niemand heeft ooit God gezien, maar de enige Zoon, die zelf God is, die aan het hart van de Vader rust, heeft Hem doen kennen. 

Deze tekst heeft enkele opvallende verschillen. Als eerste valt het hoofdlettergebruik op: de NBV gebruikt alleen hoofdletters voor God, Zoon en Vader. De NBV21 daarnaast ook voor ‘Hem’, het gaat immers over God. De HSV doet het daarnaast ook bij de betrekkelijke voornaamwoorden ‘Die’ en heeft zo een veelheid aan eerbiedhoofdletters.  

Als tweede vallen de woorden op over de Zoon ‘die zelf God is’ (NBV/NBV21). Waarom heeft de HSV deze geladen woorden niet? Dat houdt verband met de inschatting van de vertalers welke Griekse grondtekst het meest oorspronkelijk is. De HSV volgt hierin zoveel mogelijk de lijn die de Statenvertalers in de zeventiende eeuw volgden. De NBV/NBV21 volgen inzichten uit de hedendaagse Bijbelwetenschap. Deze moderne inzichten leiden in dit geval tot de zeer orthodoxe, expliciete uitspraak dat de Zoon zelf God is.  

Het derde verschil ligt in het slot van het vers: de Zoon heeft de Vader ‘verklaard’ (HSV) of ‘doen kennen’ (NBV/NBV21). Letterlijk zegt het Grieks ‘geëxegetiseerd’, wat betekent ‘uitgelegd’ of ‘verklaard’, zoals wat wij met Bijbelteksten doen. Zo vertaalt de HSV het dan ook (brontaalgetrouw). De NBV/NBV21 overweegt echter dat dit woord hier niet betrekking heeft op een oude tekst, maar op een persoon (namelijk God de Vader) en dat dan ‘doen kennen’ beter Nederlands is (doeltaalgericht).  

Tenslotte 

Bovenstaande geeft een beknopt overzicht van overeenkomsten en verschillen tussen de HSV, de NBV uit 2004 en de NBV21. De kerkenraad zal het gesprek over een nieuwe ‘Huisbijbel’ voor onze erediensten gaan voortzetten. Wie hierover nog gedachten wil delen met de kerkenraad is uitgenodigd dit vóór woensdag 12 januari 2022 te sturen naar de secretaris van de Taakgroep Eredienst, Anne-Marie van der Grift (annemarie.v.d.grift@hgbb.nl; Arnhemseweg 517, 7361 CJ). Deze Taakgroep zal de reacties verzamelen en de bespreking voor de kerkenraad voorbereiden. Wat zijn we gezegend met goede en begrijpelijke Bijbelvertalingen om de grote daden van God te horen ‘ieder in onze eigen taal’ (naar Handelingen 2: 8). 

Namens de kerkenraad, 

Ds. Adriaan Theunisse